Μια πανάρχαια πρωτοελληνική ποιμενική κοινωνία (..φυλή), οι
Σαρακατσιαναίοι, με αρχική κοιτίδα τη κεντρική και νότια οροσειρά της
Πίνδου με επίκεντρο τα Άγραφα διασκορπίστηκαν το 18ο αιώνα σε όλη την
Ελλάδα. Ως νομάδες κτηνοτρόφοι (σκηνίτες) μετακινούνταν διαρκώς, το
καλοκαίρι στα βουνά, στους κάμπους το χειμώνα. Η επικρατέστερη
ετυμολογία του ονόματός τους δηλώνει τον ανυπότακτο χαρακτήρα τους
κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, από την τουρκική λέξη καρά
(μαυροντυμένος,σκληρός,δυνατός,) η απο το σαράι (κατοικία ,σπίτι) και
την τουρκική μετοχή κατσιάν (=φεύγων ,φυγάς, ανυπότακτος)...
Η γλώσσα τους, ελληνική με στοιχεία της Αρχαιοελληνικής διαλέκτου,
απαλλαγμένη από ξένα στοιχεία, παράλληλα με τη διατήρηση της
αυθεντικότητας των εθίμων, κανόνων συμπεριφοράς και διαβίωσης
αποδεικνύει την πανάρχαια ελληνικότητα τους. Σε αυτά τα στοιχεία
στηρίζεται και η διάκριση τους από τους Βλάχους (Βλαχόφωνους Έλληνες),
που μιλούσαν εκτός από τα ελληνικά και τα Βλάχικα Το μόνο κοινό
στοιχείο,ήταν το κτηνοτροφικό επάγγελμα
Η οικονομική και κοινωνική ζωή των Σαρακατσαναίων ήταν οργανωμένη με
ένα είδος συνεταιρισμού το <<Τσελιγκάτο>>, για την καλύτερη παραγωγική
συνεργασία και διάθεση των κτηνοτροφικών τους προϊόντων. Ο τσέλιγκας
(αρχιποιμένας)-πλούσιος κτηνοτρόφος με πολλά πρόβατα- ήταν ο αρχηγός,
επιφορτισμένος με υποχρεώσεις που αφορούσαν τα οικονομικά αλλά και τα
κοινωνικά προβλήματα του τσελιγκάτου. Η διαβίωσή τους εξασφαλίζονταν
στο <<κονάκι>>, ένα καλύβι φτιαγμένο με σάλωμα. Η Σαρακατσάνικη
οικογένεια ήταν πατριαρχική. Αυστηρή πειθαρχία και άγραφοι,
απαρασάλευτοι νόμοι όριζαν τη συμπεριφορά του κάθε μέλους της...
Η εκπαίδευση τους ήταν στοιχειώδης, λόγω των συνεχών μετακινήσεών
τους. Αλλά η πίστη τους στα θρησκευτικά και λατρευτικά έθιμα καθώς και
στις παραδόσεις ήταν μεγάλη. Η χαρά και η λύπη ήταν συνυφασμένη με ένα
μεγάλο κύκλο εκδηλώσεων και ιεροτελεστιών που τηρούσαν με ευλάβεια. Ο
γάμος ήταν ένα πολυδιάστατο κοινωνικό φαινόμενο με ένα κύκλο πράξεων
και συμβόλων. Τα τραγούδια τους αποτελούν παρακαταθήκη για τους
νεότερους στην προσπάθεια για τη διατήρηση της εθνικής και
πολιτιστικής ταυτότητας του λαού μας. Οι χοροί τους λεβέντικοι, έχουν
την καταγωγή τους στον αρχαίο ελληνικό ρυθμό. Η φλογέρα ήταν το
κατεξοχήν μουσικό όργανο του Σαρακατσάνου τσοπάνη. Τα έργα της λαϊκής
τέχνης είναι εμπνευσμένα από την καθημερινή ζωή τους και έχουν
πρακτική αξία: υπέροχα ξυλόγλυπτα και όμορφα υφαντά. Η χαρακτηριστική
σοβαρότητα των σκούρων χρωμάτων στις φορεσιές, τα υπέροχα χρώματα και
σχέδια στις μικρές ποδιές από χοντρό μάλλινο ύφασμα, ο ολοκέντητος
κόκκινος φλάμπουρας του γάμου με θέματα αυστηρής συμμετρίας ανάμεσα
και γύρω από τις τέσσερις γωνίες του σταυρού είναι μερικά από τα
στοιχεία της Σαρακατσάνικης τέχνης.
Η συμβολή των Σαρακατσαναίων στην επανάσταση του 1821 ήταν
αποφασιστικής σημασίας. Πολλά είναι τα ονόματα Σαρακατσάνων αρματολών
και κλεφτών. Αλλά και κατά το Μακεδονικό Αγώνα η συμμετοχή τους υπήρξε
αμέριστη, επίσης αντιστάθηκαν σε όλους τους κατακτητές...
Από τα μέσα του 20ου αιώνα και μετά οι Σαρακατσιαναίοι άρχισαν να
εγκαταλείπουν τα βουνά, εγκαταστάθηκαν σε πόλεις και χωριά και
ασχολούνται με κάθε είδους επαγγέλματα. Όμως οι αρχές τους και οι
αξίες της ζωής δεν άλλαξαν... Πολιτιστικοί σύλλογοι, λαογραφικά μουσεία,
έντυπο υλικό (βιβλία,εφημερίδες και περιοδικά), συνέδρια και ημερίδες,
το πανελλήνιο αντάμωμα (στο Περτούλι Τρικάλων την τελευταία Κυριακή
του Ιουνίου) και άλλα τοπικά σε διάφορα μέρη της χώρας που αναβιώνουν
σκηνές απο την καθημερινή ζωή των Σ. διατηρούν ζωντανή την εθνική και
πολιτιστική μνήμη των σύγχρονων Σαρακατσάνων,για να αντισταθούν στην
αφομοιωτική και ισοπεδωτική τάση της εποχής μας ...
ΝΙΚΟΣ ΖΥΓΟΓΙΑΝΝΗΣ
καθηγητής
Πρ. πρόεδρος Πανελλ. Σ. Σαρακατσαναίων